Landsbanki lanceert Icesave in Amsterdam met het rentepercentage van de nieuwe spaarrekening in ijs uitgehakt. Foto: ANP

Een waterval, blauwe lucht en een ondergaande zon aan de kust. Icesave, de internetspaarformule van de IJslandse bank Landsbanki, weet hoe de Nederlandse klanten gekoesterd moeten worden. Wie een rekening opent, krijgt een tien pagina’s tellende folder in de bus, voorzien van de mooiste natuurfoto’s. Op glanzend papier legt de bank uit wie dochter Icesave en moeder Landsbanki zijn, dat ze spaarders altijd een hoge rente bieden en dat een Icesave-spaarrekening duidelijk en gemakkelijk is.

‘Is mijn geld veilig bij Icesave?’, is een van de vragen die in de folder staan. Ja, meldt de bank. Alle activiteiten van Landsbanki worden gecontroleerd door de IJslandse toezichthouder FME, ‘s lands financiële toezichthouder. Daarnaast houdt De Nederlandsche Bank (DNB) bij of de bank wel liquide genoeg is. De bank neemt zowel deel aan het IJslandse als het Nederlandse depositogarantiestelsel. Wie hierover meer informatie wil hebben kan naar de website Icesave.nl surfen.

Daar is een rekenvoorbeeld te vinden. Als de bank omvalt, krijgt een rekeninghouder die 40.000 euro heeft ingelegd eerst 20.887 euro terug via het IJslandse Garantie en Investeringscompensatieschema. De rest van het bedrag wordt vergoed door het Nederlandse depositogarantiestelsel, na aftrek van een eigen risico. Wie op de link van het Garantieschema klikt, krijgt de statuten te zien, waaruit blijkt dat de spaarder inderdaad na het indienen van een claim op IJsland 20.887 euro krijgt. Prima toch?

Icesave is een succes. Sinds juni openden elke dag zo’n 700 Nederlanders een spaarrekening. Eind juni staat de Icesave-teller op 25.000 rekeninghouders. De opmars is volgens de bank, die een rente van 5,25 procent aanbiedt, de afgelopen zomermaand doorgegaan.

Winner

Hoeveel is ingelegd wil Landsbanki niet bekendmaken, maar een paar honderd miljoen euro zullen in amper twee maanden tijd zeker zijn ondergebracht bij Icesave. In het Verenigd Koninkrijk is Icesave al wat langer aanwezig, waarbij net als in ons land de gevestigde spaarorde onder vuur wordt genomen. ‘Save with a winner’, meldt de Britse Icesave-website. De bank heeft de Britse Moneyfacts Award van 2008 gewonnen, als beste renteaanbieder van het land. Net als in Nederland scoort Icesave door hoge rentes aan te bieden. Volgens de Britse pers zou er inmiddels omgerekend ruim 6 miljard euro zijn ingelegd.

De Nederlandse Icesave maakt gebruik van de garantiestelsels in Nederland en IJsland. De stelsels werken elk op een andere manier. Nederland kent een omslagstelsel. Mocht een bank failliet gaan, zoals bij de effectenbank Van der Hoop gebeurde, dan draaien de Nederlandse en buitenlandse banken die zijn aangesloten bij het Nederlandse garantiestelsel voor de schade op.

IJsland hanteert een ander systeem. Er is geen omslagstelsel, zoals hier, maar er bestaat een Spaarders en Investeerders Garantiefonds. Het is een fonds waarin de aangesloten banken vooraf geld stoppen voor het geval dat. Maar wie het jaarverslag van 2007 goed leest, ziet dat het fonds nauwelijks geld heeft. Eind 2007 stond er omgerekend 67 miljoen euro op de balans, terwijl Icesave alleen al in het Verenigd Koninkrijk miljarden euro’s heeft opgehaald.

Niet gehaald

Landsbanki’s grotere IJslandse collega, Kaupthing, jaagt sinds oktober vorig jaar ook op het Europese spaargeld. De bank haalde in één kwartaal 2,7 miljard euro binnen via spaarwebsites in onder meer Finland, Zweden, België en Duitsland. Elke maand incasseert Kaupthing 700 miljoen euro. Die inleg zal zeker nog stijgen, want Kaupthing wil nieuwe internetbanken openen in nog eens vijf landen. Een ervan is waarschijnlijk Nederland. De bankvergunning om hier spaargeld op te halen verleende DNB al in mei dit jaar. Ook Kaupthing zal gebruik maken van de Nederlandse en IJslandse garantiestelsels.

Het IJslandse garantiefonds lijkt meer zwakke punten te hebben. Het fonds, in IJsland Tryggingarsjodur genoemd, rekent in IJslandse kronen, een munt die sinds vorig jaar ongeveer met de helft in waarde is gedaald tegenover de euro. Als de kroon verder in waarde zou dalen, verdampt ook het vermogen van het fonds.

Het IJslandse fonds eist dat de banken minimaal 1 procent van hun gemiddelde spaarvermogen overmaken naar het fonds. Die minimumeis werd eind 2007 niet gehaald, meldt fondsdirecteur Jónas Thordarson per e-mail vanaf zijn vakantieadres: “Door de groei van het aantal deposito’s kon het fonds eind 2007 niet aan de minimumeisen voldoen. Het was daarom noodzakelijk om geld in te zamelen van de banken.” Met enig succes, zo blijkt. “Vandaag telt het vermogen 12,5 miljard IJslandse kronen en 6 miljard kronen aan garanties (149 miljoen euro)”, aldus Thordarson.

Dun

Ook met deze extra bijdrage is het fonds nog steeds dun gefinancierd. Eind 2007 was het totale bedrag aan verzekerde spaardeposito’s opgelopen tot 1.692 miljard IJslandse kronen, 13,6 miljard euro. En gezien het hoge tempo waarmee de IJslandse banken zoals Icesave de Europese spaarmarkt aftappen, zal dat bedrag dit jaar weer fors groeien. Dat de banken straks opnieuw extra geld in het fonds moeten storten, is zeker, antwoordt Thordarson.

Mocht een grote IJslandse bank omvallen dan moet volgens de directeur zijn Tryggingarsjodur geld lenen voor het geval het fondsvermogen onvoldoende blijkt te zijn.

Bas Stoetzer, een van de twee directeuren van Landsbanki Nederland en indirect verantwoordelijk voor Icesave Nederland, vindt de vragen over het zwakke vermogen van het fonds overdreven. “Je spreekt over een theoretische exercitie”, zegt hij op de elfde verdieping van de Amsterdamse ITOtoren. IJslandse banken zijn financieel gezond. Cijfers over het tweede kwartaal van de drie grootste IJslandse banken Landsbanki, Kaupthing en Glitnir lijken hem daar gelijk in te geven.

Maar wat gebeurt er als het toch mis zou gaan? “In Nederland heb je überhaupt geen reservepotje, maar een omslagstelsel. In IJsland heb je in elk geval een stukje startkapitaal. Mocht het fonds niet genoeg geld hebben, dan kan het fonds lenen bij de andere commerciële banken, of de centrale bank van IJsland. En als dat niet lukt dan komen we bij de IJslandse overheid terecht. Elk land, elke regering, heeft de verplichting minimaal 20.000 euro terug te betalen.” Stoetzer geeft toe dat er wel heel veel geld geleend moet worden, want de spaarbedragen lopen maandelijks fors op. Hoeveel miljarden euro’s Icesave in het Verenigd Koninkrijk én Nederland heeft opgehaald, wil de van Bank of Scotland afkomstige manager niet zeggen. “We hebben nu 350.000 klanten in Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Luxemburg.”

Geld lenen? Een van de redenen waarom de IJslandse banken de Europese spaarders hebben ontdekt is dat ze bijna geen goedkoop geld meer kunnen lenen op de geld- en kapitaalmarkt. Sinds de kredietcrisis worden de nazaten van de Vikingen gewantrouwd, omdat de banken in de afgelopen jaren te hard zijn gegroeid.

Schulden

De gezamenlijke schuld van de drie IJslandse banken is al vijf keer zo groot als de gehele IJslandse economie. Eigenlijk zijn de IJslandse banken te groot geworden voor IJsland, verzuchtte in mei de hoofdeconoom van de IJslandse centrale bank, Arnor Sighvatsson. De banken zitten bomvol schulden in buitenlandse valuta. Mocht een bank omvallen, dan kan de IJslandse centrale bank alleen maar helpen met de eigen, relatief zwakke kronen. De angst dat de centrale bank of de autoriteiten de IJslandse sector niet kunnen steunen, zet de landelijke munt zwaar onder druk. Enkele weken geleden boekte de krona een nieuw laagterecord.

Stoetzer vindt de onrust overtrokken: “Ik begrijp waar het vandaan komt. De IJslandse kroon is gedevalueerd. Het land heeft onder druk gestaan. Maar gezien de resultaten van de financiële sector en de ratings van de IJslandse overheden, heb ik het gevoel dat wij er goed voorstaan.” Op de vraag of die situatie nog steeds goed zal zijn als de kredietcrisis een jaar langer duurt, blijft het even stil. “Dat is een moeilijke vraag. Ik kan alleen naar onze leningenportefeuille van Amsterdam kijken. Ik weet wat hier gebeurt. Dat ziet er goed uit. Ik heb geen inzage in de portefeuilles van andere Landsbanki-dochters.”

Eind maart, de koude IJslandse winter is op de terugtocht. De dagen worden langer, maar de IJslandse bankpresident David Oddsson lijkt de eerste tekenen van de lente niet te zien. Tijdens zijn jaarlijkse rede bekritiseert hij de ‘gewetenloze’ speculanten die het land en de IJslandse banken met een ‘dolkstoot’ willen vernietigen.

Wanneer Oddsson spreekt is de IJslandse kroon in een jaar tijd met 50 procent in waarde gedaald. De centrale bank moest de rente verhogen tot boven de 15 procent om verdere ineenstorting van de munt te kunnen voorkomen. Door de forse daling van de kroon schiet de inflatie omhoog, want IJsland moet bijna alles importeren. Kostte een VW Golf een paar maanden geleden nog 2 miljoen IJslandse kronen, nu is dat 3 miljoen.

Dat de kroon onder druk staat heeft alles te maken met dé drie grootste IJslandse banken: Kaupthing, Landsbanki en Glitnir. Sinds de kredietcrisis kijken de financiële markten argwanend naar het drietal én de centrale bank. Kan de centrale bank met haar beperkte valutareserves de banken redden bij een kredietcrisis? Die hebben zich immers volgepropt met leningen in buitenlandse valuta om hun expansie te kunnen financieren.

Wie kijkt in de jaarverslagen van de grootste bank van het land, Kaupthing, kan de agressieve groei bijna proeven. Ook de andere twee banken laten een fenomenale groei zien. Sinds 2001 is de balanstotaal van Kaupthing met 1700 procent gegroeid. Dat de bank veel in het buitenland moest lenen, was bittere noodzaak. De kleine binnenlandse retailtak – IJsland telt slechts 304.334 inwoners – leverde niet genoeg spaargeld op om de groei te financieren. Kaupthing-ceo Hreidar Már Sigurdsson bouwde de lokale bank om tot een Noord-Europese speler met kantoren in Scandinavië, het Verenigd Koninkrijk en Luxemburg. Een poging om de Nederlandse zakenbank NIBC over te nemen mislukte begin dit jaar, mede door de kredietcrisis.

Kaupthing bezit, ondanks de mislukte poging NIBC over te nemen, een balanstotaal van omgerekend 53 miljard euro. Daarmee overtreft ze de omvang van de IJslandse economie met gemak – het bruto nationaal product IJsland bedraagt 10 miljard euro. De schuldenberg van Kaupthing, Landsbanki en Glitnir heeft door de expansiehonger gigantische proporties aangenomen. De gezamenlijke schuld is vijf keer zo groot als de hele omvang van de IJslandse economie.

Als de kredietcrisis midden vorig jaar opduikt, zijn de markten op zoek naar zwakke broeders. Dat wantrouwen treft de hele banksector, maar de IJslandse sector wordt nog harder getroffen. Lenen is bijna onmogelijk geworden, mede door de schuldenberg. De verzekering tegen wanbetaling bij IJslandse bankobligaties, de zogenoemde credit default swaps (CDS), vliegt omhoog naar 10 procent. Ofwel: voor een lening van omgerekend 10 miljoen euro moet een premie van liefst 1 miljoen euro worden betaald. Normaal is een risicopremie van maximaal 1 procent. Dat het wantrouwen niet verdwenen is, bewijzen de CDS-premies van afgelopen week. De hernieuwde onrust op de financiële markten zorgt ervoor dat de risico-opslag voor de IJslandse geldleningen weer omhoog schiet naar 6 procent.

De IJslanders zijn boos. Hun banken zijn sterk! Kaupthing laat weten genoeg geld in kas te hebben om het ruim een jaar uit te zingen zonder extra leningen. De vermogenscijfers spreken voor zichzelf, vinden ze. Hun tier-one-cijfers (verhouding aandelenkapitaal en reserves versus uitgeleend geld) zijn gezond. Kaupthing kent een tier-one van 9,1 procent, Landsbanki 8,8 procent en Glitnir heeft een ratio van 7,7 procent. Ter vergelijking: het Nederlandse ING kent momenteel een tier-one van ruim 8 procent.

De markten zijn desondanks sceptisch. De goede cijfers van het IJslandse drietal over het eerste kwartaal worden voor kennisgeving aangenomen. De koersen stijgen na de publicatie even, maar duiken daarna weer hard omlaag. Op de valutamarkt verandert er weinig. De verwachting blijft overeind dat de IJslandse centrale bank niet sterk genoeg is om een eventueel bankfaillissement te voorkomen.

Zwak

De kredietbeoordelaars Moody’s en Fitch weten de zwakke punten feilloos te vinden. Zo is Kaupthing meer een zaken- dan een consumentenbank. De bank leunt zwaar op de investerings- en kapitaalmarktactiviteiten die waarschijnlijk klappen krijgen na het inzakken van de wereldgroei. In de laatste twee kwartalen van vorig jaar ging de winst binnen die afdelingen al omlaag. ‘De afhankelijkheid van kwetsbare inkomsten uit investment banking en kapitaalmarkten zorgt voor aanhoudende twijfels’, schrijft Fitch wanneer ze naar de samenstelling van de winst bij de drie banken kijkt.

Niet alleen drukt de kredietcrisis, de IJslandse thuisbasis zelf dreigt ook weg te glijden in een recessie, terwijl een andere belangrijke IJslandse ‘thuisbasis’, het Verenigd Koninkrijk, langzaam maar zeker met een huizencrisis kennismaakt.

Dat Glitnir, de kleinste van de drie, afhankelijk is van dergelijke onzekere markten laten de cijfers over 2007 zien. De retailbank van Glitnir draagt slechts 15 procent bij aan het brutoresultaat. De investerings- en handelseenheden nemen ruim 80 procent voor hun rekening. Landsbanki, die sinds kort in Nederland geld probeert op te halen met de spaarrekening Icesave, laat ongeveer hetzelfde beeld zien.

De analisten van Fitch willen nog wel geloven dat de IJslandse bankiers dit jaar alle activiteiten zelf kunnen financieren. Kaupthing en Landsbanki worden daarbij geholpen door het feit dat ze in Europa internetbanken openen nu de toegang tot de financiële markten bijzonder moeilijk of erg duur is geworden.

Kaupthing wil net als concurrent Landsbanki een internetspaarbank openen in Nederland. Kaupthing, meldt Moody’s, kon vorig jaar de uitgifte van kredieten volledig uit de groei van het spaargeld financieren. Maar hoe zal 2009 er uitzien voor het bankentrio? Dan moeten de oude leningen met een waarde van ruim 7 miljard euro geherfinancierd worden. Hoe gaan ze dat doen in een extreem wantrouwige markt?

Om de kwetsbaarheid te verminderen en op termijn de toegang tot de geldmarkten te herstellen, doen Kaupthing, Landsbanki en Glitnir momenteel alles wat in hun vermogen ligt om hun financiële positie te versterken. Kaupthing rolt in een razend tempo een netwerk van internetspaarbanken uit. Sinds november vorig jaar werden in maar liefst acht landen internetbanken geopend. In één kwartaal haalde de bank bijna 1 miljard euro op.

Ondanks het feit dat de bank hoge rentetarieven aanbiedt, hoopt Kaupthing toch winst te kunnen maken door bijzondere bedrijfsleningen aan te bieden. Glitnir haalt extra kapitaal op met de uitgifte van covered bonds, dubbel gedekte leningen, en is op zoek naar een internationale investeerder die een aandelenbelang zou willen nemen. De bank verkocht ook haar onroerendgoedactiviteiten in Luxemburg, waarvoor het 1 miljard euro ontving.

Centrale-bankpresident Oddsson probeert intussen de speculanten te neutraliseren. Hij verkoopt een pakket obligaties waardoor zijn ‘Sedlabanki’ 4,3 miljard euro aan harde valuta’s ontvangt. Daarmee verdrievoudigt de valutareserve van de IJslandse centrale bank zich. Want, zo gaf Oddsson al in maart van dit jaar voorzichtig toe: de buitenlandse valutareserves van IJsland waren in verhouding tot de hoeveelheid buitenlandse schuld relatief zwak. Speculanten zijn dus toch niet helemaal gek, zo blijkt maar weer.

De Amerikaanse kredietbeoordelaar Fitch heeft de ratings voor vier IJslandse banken, waaronder Icesave-eigenaar Landsbanki, verlaagd. De kredietbeoordelaar is bang voor een verslechtering van de financiële vermogensposities van de vier. De rating bij Landsbanki, die sinds de zomer ook in Nederland op spaargeld jaagt via internetbank Icesave, daalde van A naar BBB, net één niveau boven riskante ratings als BB of B.

De neerwaartse aanpassing wordt onder meer veroorzaakt door de ondergang van de IJslandse bank Glitnir, die geen geld meer kon lenen. De IJslandse banken zijn kwetsbaar voor de turbulentie op de markten, hoewel ze tot nu toe de onrust wisten te pareren, constateert Fitch. De kredietbeoordelaar is bang dat de situatie zal verslechteren, waardoor Landsbanki, maar ook Kaupthing een dreun kunnen krijgen.

Kredietbeoordelaar Fitch is ook bang dat de neergang van Glitnir de andere banken kan ‘besmetten’.

“Het was al tijden bekend dat het IJslandse overheidsgarantiefonds niets voorstelde. Zoiets had De Nederlandsche Bank (DNB) toch moeten weten en op basis daarvan moeten ingrijpen? Ik wist van niets en heb mijn spaarcenten zes dagen voor de ondergang bij Icesave gestald, op een moment dat werkelijk alle rode lampen bij de toezichthouder hadden moeten branden. Voor mijn gevoel is DNB ernstig tekort geschoten in het toezicht.” Deze reactie van Arjan C., een van de gedupeerde Icesavespaarders, is samen met duizenden soortgelijke reacties te vinden op de site Icelost.nl.

Sinds juni dit jaar openden elke dag zo’n 700 Nederlanders een spaarrekening bij Icesave. Zonder uitzondering fulmineren de gedupeerden op Icelost.nl tegen De Nederlandsche Bank. “DNB heeft niet alleen de afgelopen dagen, maar de afgelopen maanden inadequaat gereageerd”, stelt Marcel van den Noord, directeur van het Nationaal Incasso Bureau die namens duizenden gedupeerden geprobeerd heeft beslag te leggen op bezittingen van Icesave.

Het is begrijpelijk dat de Nederlandse spaarder een zondebok zoekt. Toezichthouder DNB heeft gefaald, is de stelling. Uit een reconstructie die FEM heeft gemaakt, doemt het beeld op van een machteloze centrale bank. DNB had niet alleen al maanden ruzie met Landsbanki, maar kon ook niet verhinderen dat die uiterst kwetsbare bank uit een kwetsbaar land Nederland binnenstapte.

Rond april-mei van dit jaar klopt Landsbanki, die al sinds 2006 in Nederland is gevestigd, aan bij de De Nederlandsche Bank. Landsbanki wil de internetspaarbank Icesave aan de man brengen in Nederland. Icesave opent haar deuren op 29 mei van dit jaar. De Amsterdamse toezichthouder kan een vergunning op grond van Europese regels niet weigeren. Aanvullende eisen stellen mag wél.

Dat is exact wat DNB deed, meldt een woordvoerder. “Er werden afspraken gemaakt over de IJslandse en Nederlandse depositogarantieregelingen, met medeweten van het ministerie van Financiën. Ook zou informatie worden uitgewisseld tussen de toezichthouders van IJsland en Nederland als er wat mis zou gaan binnen het depositogarantiestelsel.” In mei werd ook de afspraak met Landsbanki gemaakt dat ze in het eerste jaar van Icesave slechts 500 miljoen spaargeld bij particulieren mocht ophalen. “Dat was een afspraak tussen DNB en Landsbanki”, aldus de zegsman.

De toezichthouder kan een bankvergunning niet weigeren, maar is wel verantwoordelijk voor toezicht op de liquiditeitspositie van elk bankkantoor in Nederland. Elke bank, Nederlands of buitenlands, moet daarover maandelijks rapporteren aan DNB. En inderdaad, nog geen maand na de afspraak gaat het mis. Tot grote schrik van de toezichthouders stofzuigt Icesave de Nederlandse spaarmarkt in juni leeg. “De bank haalt veel meer geld op dan afgesproken. Van kleinschaligheid was geen sprake meer. Daar moest een eind aan komen”, aldus de centrale bank.

Eind juli, begin augustus komt de centrale bank aan het Frederiksplein in actie. Twee toezichthouders van DNB vliegen naar IJsland om over de schending te praten. Dat levert niet veel op. Eind augustus wordt daarom de hoogste baas, DNB-president Nout Wellink, ingeschakeld. Tussen de IJslandse en Nederlandse toezichthouders wordt op het hoogste niveau overlegd. Ook dat levert niets op. De ruzie loopt nog verder op als de IJslanders tot grote verrassing van DNB op 23 september een brief sturen. Daarin meldden de IJslanders doodleuk dat ze zich niet gebonden voelen aan de in mei gemaakte afspraken. “We willen weer met hen in overleg, maar dan worden we ingehaald door de kredietcrisis”, meldt DNB. Begin oktober worden een voor een de IJslandse banken genationaliseerd, ook Landsbanki. Op 7 oktober sluit Icesave Nederland zijn internetloket, waardoor 106.000 particuliere spaarders, gemeentes en provincies niet meer bij hun geld kunnen.

De crisis verhindert dat de centrale bank harde maatregelen kan nemen. De centrale bank heeft het publiek ook niet kunnen waarschuwen, ondanks de schending van de afspraak. Volgens ingewijden zou dat paniek hebben veroorzaakt onder de spaarders en de IJslandse banksector. Daarnaast had DNB haar handen vol aan de redding van Fortis en het maken van een vangnet voor het hele Nederlandse bankwezen. Het gevolg is wel dat tijdens de stille diplomatie van DNB Nederlandse spaarders nog steeds massaal een spaarrekening openen bij Icesave.

De centrale bank zweeg ook over de staat van de IJslandse economie. Op IJsland en bij de banken van dat land was heel wat aan de hand. Kredietbeoordelaar Fitch meldde in april dit jaar al dat de ‘enorme grootte van de banksector ten opzichte van de totale economie vragen oproept over de mogelijkheden die de regering zou hebben de banken te ondersteunen.’ Ook het IMF signaleerde, in juli, ‘grote risico’s’ binnen de IJslandse banksector. Wat ook grote zorgen baarde was dat de banken van het landje de komende twee jaren veel leningen moesten aflossen, terwijl hun toegang tot de geld- en kapitaalmarkt moeilijker werd. Bovendien luidde een groot deel van de leningen in buitenlandse valuta, waardoor de werkelijke kosten voor de IJslandse banken sterk afhankelijk waren van de grillen van de valutamarkten.

Dat was juist een van de belangrijkste redenen voor de IJslandse banken om op jacht te gaan naar spaargeld in Europese landen. Jarenlang konden ze spotgoedkoop geld lenen op de internationale kapitaalmarkt. De gezamenlijke schuld van de drie grootste IJslandse banken was vijf keer zo groot als het bruto binnenlands product van IJsland. Arnór Sigh-Vatsson, hoofdeconoom van de IJslandse centrale bank verzuchtte in mei dit jaar al dat de IJslandse banken te groot waren geworden voor het kleine land. Voor DNB had het dan ook geen verrassing mogen zijn dat toen vorige zomer de kredietcrisis uitbrak, ook het vertrouwen die de IJslandse banken op de kapitaalmarkt hadden, verdween. Hoe wanhopig ze waren, kon DNB ook afleiden uit de hoge rente die Icesave bood. Met eerst 5 en later 5,25 procent rente op vrij opeisbare tegoeden, kwam Icesave op plaats één in de Nederlandse spaarrentes-hitlijsten. Zoals elke econoom weet, geldt dat een hoog verwacht rendement samengaat met een hoger risico.

Die hoge rente alleen al had de aandacht van DNB moeten trekken, ondanks de mooie folder van Icesave, waarin op de vraag ‘is mijn geld veilig bij Icesave’, een stellig ‘ja’ volgde. DNB houdt bij of de bank liquide genoeg is. Het IJslandse garantiestelsel staat garant voor de eerste 20.887 euro. Het probleem was echter dat het IJslandse garantiefonds ontoereikend was. DNB kon weten dat IJsland bij een bankondergang nooit zijn verplichtingen zou kunnen nakomen.

Begin augustus analyseerde FEM het jaarverslag uit 2007 van het IJslandse Spaarders en Investeerders Garantiefonds. Daaruit bleek dat het fonds nauwelijks geld had. Zelfs de toch al magere minimumeis, dat de IJslandse banken minimaal 1 procent van hun gemiddelde spaarvermogen in het fonds stoppen, werd eind 2007 niet gehaald, zei fondsdirecteur Jónas Thordarson tegen FEM. Mocht een bank omvallen, dan zal het fonds geld moeten lenen, aldus de directeur toen. De oorlogskas bedroeg zegge en schrijve 67 miljoen euro. Kruimels vergeleken met de bijna 14 miljard euro die er op de spaarrekeningen van de klanten stond. Bovendien bezat het fonds alleen IJslandse kronen, een munt die al een jaar in waarde daalde ten opzichte van de euro. Met elke nieuwe daling, verdampte de euro-waarde van het fonds verder.

Veel spaarders vinden dat DNB nalatig is geweest. Marcel van den Noord van het Nationaal Incasso Bureau: “DNB valt heel wat te verwijten. Hoe is het mogelijk dat Icesave in mei van dit jaar een vlag in Nederlandse grond steekt en mensen met een hoge rente verleidt om nog geen zes maanden later simpelweg de luiken te sluiten? Nadat de rook is weggetrokken resteert het besef dat toezicht van DNB de burger niet behoedt voor vernuftige oplichters, met alle desastreuze gevolgen van dien.”

Het beeld is genuanceerder, zo blijkt uit de reconstructie. DNB was machteloos. Kon DNB de vergunning weigeren? Nee. De Europese regels verbieden dat. Een bank die een vergunning van een van de EU landen, Noorwegen, IJsland of Liechtenstein heeft, heeft een Europees paspoort waarmee ze haar diensten van Helsinki tot Tenerife mag aanbieden. Een briefje naar DNB ter kennisgeving, en de bank mag aan de slag. Zo ook Landsbanki, moederbedrijf van Icesave.

Formeel gezien is de IJslandse toezichthouder verantwoordelijk voor een bank als Landsbanki. Dat is ook de reden dat bijvoorbeeld DNB niets kon doen, ook al werd Landsbanki geleid door een man die in 1990 werd veroordeeld wegens boekhoudfraude. Onder Nederlandse regels had een dergelijke bestuurder nooit een verklaring van goed gedrag gekregen.

Foto: ANP

Nederland heeft nu een echte Icesave-affaire. Niet alleen levert de ondergang van de internetspaarbank veel verliezers op onder spaarders, gemeenten en provincies, ook wordt pijnlijk duidelijk dat De Nederlandsche Bank een machteloze bank is die Icesave Nederland en de IJslandse eigenaar Landsbanki niet in het gareel kon houden.

De IJslanders hielden zich niet aan de afspraken. Ze haalden veel meer Nederlands spaargeld op dan was afgesproken met DNB. Zelfs als DNB-president Nout Wellink zich hoogstpersoonlijk met de zaak bemoeit, houden de IJslanders hun been stijf.

Erger nog, kort ná het bezoek van Wellink aan IJsland in augustus sturen de IJslanders een brief aan de Nederlandse toezichthouders met de mededeling dat ze zich niet meer gebonden voelen aan de afspraak. Een toezichthouder schofferen zou een bank normaal gesproken niet overleven, maar omdat Landsbanki onder de IJslandse toezichthouder valt en het Nederlandse spaargeld nodig heeft om te overleven, durft de Icesave-moeder deze strijd met de Nederlanders wel aan.

De ordinaire ruzie lijkt te bevestigen dat Europa beter af is met één toezichthouder. Binnen Europa zijn nu zo’n 50 toezichthouders, 9 EU-commissies en zo’n 80 bilaterale overeenkomsten over wat te doen in geval van een financiële crisis. Wat die afspraken waard zijn, wordt nu pijnlijk duidelijk. De Nederlandse belastingbetaler en de Nederlandse banken hebben inmiddels een erg hoge prijs betaald voor dat verbrokkelde toezicht.

Het zou kunnen zijn dat de Icesave-internetsite weer toegankelijk wordt, maar met een andere naam erop. De bank laat de mensen dan weten: u kunt weer over uw saldo beschikken, maar dan onder de naam van een andere bank en met het geld van De Nederlandsche Bank (DNB) uit het Depositogarantiestelsel”, zegt Marinus Pannevis, samen met Henk Sliedrecht, bewindvoerder van het gestruikelde Nederlandse Landsbanki-filiaal, waar ook Icesave onder valt, in een interview met FEM.

“Ik ben 60 à 70 uur per week bezig met Landsbanki en de Icesave-spaarders.“ Pannevis, werkzaam voor de Amsterdamse vestiging van de wereldwijde juridische dienstverlener DLA Piper, bekijkt met DNB en verschillende Nederlandse banken de overdracht van de Icesave-rekeningen, in combinatie met de Depositogarantiegelden. “We hebben de interesse gepolst. Zeker tien banken waren geïnteresseerd.” Een overname kan voor iedereen een winwinsituatie zijn, meent Pannevis. De bank krijgt er veel klanten en goedkope funding bij. Bovendien zou DNB de vergoeding uit het Depositogarantiestelsel van ruim 1,6 miljard euro in één keer kunnen uitkeren aan alle spaarders. De overnemende bank zou een bedrag voor de aankoop moeten betalen en wellicht een commercieel gebaar willen maken voor de ongeveer 470 Icesave-spaarders die meer dan 100.000 euro hebben gespaard, en dus deels buiten het Depositogarantiestelsel vallen.

Pannevis, die in de jaren ervoor heeft gewerkt als curator van luchtvaartmaatschappij Air Holland en de mobiele-telefoondivisie van Siemens, die werd verkocht aan het Taiwaneese BenQ, weet echter nog niet of het gaat lukken. De tijd dringt want DNB wil vóór de Kerst beginnen met het uitkeren van de vergoeding. Daarnaast zijn de banken verdeeld. Zij draaien op voor de Icesave-vergoeding via het garantiepotje. Sommige banken hebben eerder al aangegeven niets te voelen voor het vergoeden van de schade die is veroorzaakt door een volgens hen gevaarlijk opererende stuntbank. Om dan dat geld ook nog over te maken naar een concurrent, zou voor sommige bankiers een stap te ver zijn. Pannevis: “We bekijken met DNB of het op een praktische manier uitvoerbaar is en of de voordelen opwegen tegen de nadelen. We zijn eigenlijk een langzaam leeglopende ballon aan het verkopen want DNB wil binnenkort gaan uitkeren, maar er is nog een kans dat het uitgevoerd kan worden.”

Pannevis moet er als bewindvoerder voor zorgen dat de schuldeisers van Landsbanki, waaronder de 128.000 Icesavespaarders, hun geld zoveel mogelijk terugkrijgen. Begin oktober sloot de internetbank Icesave haar elektronische deuren, nadat de IJslandse eigenaar Landsbanki door de kredietcrisis in financiële problemen was gekomen. De spaarders kregen de schrik van hun leven. Ze konden ondanks wanhopige pogingen om het geld snel terug te halen niet meer bij hun spaartegoeden komen. Ook tientallen lagere overheden en enkele bedrijven, die deposito’s hadden geplaatst bij Landsbanki in Nederland, vroegen zich af waar hun geld gebleven was. 2 Miljard euro leek zich in IJslandse lucht te hebben opgelost. Nederland werd voor het eerst sinds tientallen jaren geconfronteerd met een omgevallen (spaar)bank. Dankzij snel ingrijpen van minister Wouter Bos (Financiën) die de overheidsgarantie tot een maximum van 100.000 euro optrok, bleef een opstand onder de spaarders uit.

Toen de stekker plotseling uit Icesave werd getrokken, hield het personeel op het Amsterdamse hoofdkantoor aan de Zuidas rekening met het ergste, vertelt Pannevis: “Het personeel was bang voor een run on the bank. Daarom werd snel het naambordje van Icesave/Landsbanki van de brievenbus geschroefd. Ze waren bang voor stenengooiers. Ze brachten de kredietadministratie in veiligheid bij een notariskantoor. Heel verstandig natuurlijk. Dat van die stenengooiers viel gelukkig mee. De internetgeneratie gooit niet met stenen. Die scheldt via de mail.”

Volgens de bewindvoerder was het personeel van Icesave supergemotiveerd toen de bank op 29 mei de aanval opende op de lucratieve Nederlandse spaarmarkt met een omvang van ongeveer 250 miljard euro. Het personeel geloofde in de eigen bank. Pannevis: “Dat ze door sommigen zijn neergezet als IJslandse roofridders heeft ze erg gefrustreerd. Ze vinden dat ze een knappe job hebben gedaan. In een paar maanden tijd is een internetbank opgericht en is 2 miljard euro opgehaald. Dat kun je rustig een overdonderend succes noemen.”

Dat Landsbanki al enige tijd zwaar onder vuur lag op de financiële markten wegens de te hoge schulden, wisten de werknemers niet, aldus Pannevis. “Ze hadden niet door dat IJsland in moeilijkheden zat. Althans, dat hebben ze mij verteld. Ze moesten een spaarbank runnen. Dat ging ontzettend goed. Daarnaast verleenden ze ook kredieten. Die portefeuille had op een gegeven moment een omvang van 600 miljoen. Als ze geld nodig hadden om het uit te lenen, dan kwam er geld uit IJsland. Dat geld was er altijd.”

Geen afspraak

Ook wisten de Nederlandse Icesave-directeuren niets van een afspraak met DNB om in het eerste jaar niet meer dan 500 miljoen euro aan spaargeld op te halen, vertelt Pannevis, die onmiddellijk aangeeft het verleden nog niet onderzocht te hebben. Eerder onthulde FEM dat DNB Icesave Nederland wilde straffen omdat ze de afspraak met DNB hadden geschonden. “De directeuren vertellen ons dat zij weleens hebben aangegeven 500 miljoen euro hopen op te halen, maar dat zij nooit hebben gezegd dat ze zouden stoppen na het bereiken van een bepaalde hoeveelheid”, aldus Pannevis. “Ik kan er verder geen uitspraken over doen, want we hebben het nog niet onderzocht, maar het beeld dat ik nu zie is dat DNB zegt: de jongens (directeuren van Icesave Nederland, red.) hebben zich niet aan hun afspraak gehouden, en dat de jongens zeggen waar staan die afspraken?”

Pannevis merkt tijdens zijn werk als bewindvoerder dat de verhouding met IJsland soms ook moeilijk is. Landsbanki, dat voordat het onderging een vermogen van 32 miljard euro had, is door de IJslanders gesplitst, waarbij gezonde IJslandse delen uit het oude Landsbanki-vehikel zijn gehaald. Door de actie worden schuldeisers uit onder meer Nederland benadeeld, vindt hij. “Juridisch zijn daar grote vraagtekens bij te zetten. Bepaalde schuldeisers zijn daardoor bevoordeeld omdat ze gewoon over hun geld kunnen beschikken. De splitsing in een ‘old’ en een ‘new’ Landsbanki staat toch wel ter discussie. Het is een doorstart en daarvoor moet de nieuwe bank, die toen op IJsland is ontstaan, een keer betalen. Hoeveel en wanneer, dat moet allemaal nog worden uitgemaakt. Feitelijk kun je zien dat de IJslandse bedrijven en particulieren, die zijn overgedragen aan de nieuwe bank, wel over hun geld kunnen beschikken, en alle schuldeisers, die bij de oude bank bleven niet. Dat lijkt op discriminatie.”

Op zich is voor die gang van zaken iets te zeggen, meent Pannevis. De betaalautomaten op IJsland moeten blijven draaien, anders kunnen de mensen hun dagelijkse boodschappen niet doen, weet de bewindvoerder. Hij kan zich echter voorstellen dat deze actie nog een juridisch staartje krijgt. Niet alleen de spaarders worden benadeeld, ook obligatiehouders en andere crediteuren die geld te goed hebben van Landsbanki zouden in actie kunnen komen.

Tot nu toe richt hij zich vooral op de lopende zaken. Vorige week zijn 164.000 – sommige spaarders hebben meerdere rekeningen – e-mails verstuurd met een informatiebulletin voor de spaarders. Pannevis heeft nog geen tijd gehad om zich met complexe juridische zaken bezig te houden. De zichzelf als ‘pragmatische man’ omschrijvende bewindvoerder hoopt er op termijn uit te kunnen komen met de IJslandse autoriteiten. In zijn ogen moet er toch geld te halen zijn uit een Landsbankiboedel van 32 miljard euro. “Iedereen denkt nu: wat is er met die 32 miljard euro gebeurd? Dat geld zal niet weg zijn. Het kan behoorlijk gedaald zijn door de sluiting van de bank, de kredietcrisis en de val de IJslandse kroon. Op een gegeven moment komen er toch substantiële bedragen binnen via de kredietportefeuilles van Landsbanki in de verschillende landen. Ook onze kredietportefeuille van 600 miljoen euro is niet waardeloos.”

De rente en aflossingen van de leningen zijn nodig om de schuldeisers af te betalen. Berichten als zou er volgend jaar al 6 miljard euro beschikbaar zijn, waardoor de groep spaarders met meer dan 100.00 euro zijn geld terugkrijgt, kan hij niet bevestigen. “Ik sprak de IJslandse beheerder van het Landsbankivermogen. Die zei: ‘Het enige wat ik weet is dat er 32 miljard vermogen is geweest, maar hoeveel geld er binnenkomt en wanneer, is niet bekend. Laat staan wanneer dat kan worden uitbetaald’.” Een ding weet Pannevis wel heel zeker: de afwikkeling van Landsbanki en Icesave Nederland gaat nog jaren duren.