21 APRIL – HET EINDSPEL

De zwarte auto-escorte van Geert Wilders en Fleur Agema rijdt zaterdagmiddag 21 april voor de laatste keer naar het Catshuis. Door het frisse lentegroen fietsen een goed geluimde premier Mark Rutte en VVD-fractievoorzitter Stef Blok, ze parkeren hun fiets op het bordes. De CDA-onderhandelaars Sybrand van Haersma Buma en vicepremier Maxime Verhagen stappen uit de dienstwagens. Dresscode: casual. Behalve Geert Wilders, hij is in het pak gestoken voor wat de laatste akte van de gedoogcoalitie zal worden.

Om13.00 uur opent voorzitter Rutte de bijeenkomst in de Dameskamer. Vrijwel meteen zegt een wit weggetrokken Wilders, afgemeten: ‘Alles overziende kunnen we niet akkoord gaan met het totaalpakket.’ Zijn woorden slaan in als een bom. Zelfs Ruttes hoogste ambtenaar Kasja Ollongren, die in vorige kabinetsformaties al heel wat politieke horrorscènes voorbij zag trekken, is verrast. Om 13.16 schorst Rutte.

Wilders en Agema trekken zich terug in de Tuinzaal. Ze maken ruzie. Dat is voor de andere twee onderhandelingsteams waarneembaar door de prettige akoestiek van het Catshuis. Rutte neemt het CDA-team apart: ‘Wat kunnen we nog doen?’ Verhagen: ‘Laat hem zien hoe we de gevolgen voor de koopkracht van de laagst betaalden hebben verzacht.’

Op vrijdagavond heeft Wilders al gezegd dat hij schrikt van de berekeningen van het Centraal Planbureau. ‘Ik moet het eerst aan mijn fractie voorleggen.’ De effecten op koopkracht van de bijstandgerechtigden en de laagst betaalden zijn fors. Maar er is ruim een miljard beschikbaar om de gevolgen te verzachten. Rutte zet ambtenaren aan het werk om Wilders gerust te stellen. Zaterdag krijgt Rutte de berekeningen en volgt hij de suggestie van Verhagen.

Terug in de Dameskamer pakt Rutte de stift om staand naast de flip-over te schetsen hoe het meevalt. Met wat slimme verschuivingen boeten bijstandgerechtigden niet ruim 3 procent aan koopkracht in, maar nog slechts 1,1 procent en de laagst betaalden 1,5 procent. Wilders hoort het aan en zegt: ‘Het probleem zit bij de AOW’ers.’ Andermaal totale verbijstering bij de onderhandelaars. Wilders: ‘We kunnen er niet mee instemmen dat de AOW’ers de rekening betalen van wat Brussel eist.’ Hij staat op en loopt naar de deur.

‘Wat zeg je nou Geert’, vraagt Verhagen terwijl hij meeschrijft in zijn aantekenboek. Wilders bitst over zijn schouder: ‘Ik peins er niet over dit te herhalen zodat jij het in je schriftje kunt opschrijven!’ Buma leunt achterover en prevelt: ‘Dit kan toch niet?’ Rutte staat verweesd met de stift in zijn handen: ‘Wat is dit nou? Zullen we even met zijn drieën praten?’ Op de drempel zegt Wilders: ‘Nee, daar heb ik geen enkele zin in.’

Rutte snapt nu dat het over en uit is en vraagt Wilders: ‘Ga jij nu de pers doen? Zullen we daarover bellen?’ Als jullie iets gaan doen, dan ik ook, reageert Wilders. Hij stapt naar buiten. Hij geeft niemand een hand.

Verhagen zegt: ‘Ik wil wel een pak.’ De anderen ook. Ze bellen naar huis. Auto’s met textiel draaien de oprijlaan op. Als de heren allemaal zijn omgekleed, lopen ze naar het Koetshuis om met een daverende klap de mediastilte te doorbreken die begon op 5 maart.

5 MAART – HET SPEL IS OP DE WAGEN

Op de eerste dag benoemt Rutte zichzelf als technisch voorzitter. Als de camera’s weg zijn, opent de premier. Hebben we allemaal de wil om eruit te komen? Check. Ziet iedereen de noodzaak tot ingrijpen? Check. Laten we veto’s en blokkades achterwege? Check.

Voordat we verdergaan, is de eerste interruptie van Wilders, wil ik eerst praten over de ‘immaterialia’ – het zou een gevleugelde term worden. ‘Als we daar niet mee beginnen, hoeft het voor mij niet.’ Stef Blok heeft dan nog niets gezegd. Met zijn eerste woorden maakt Blok de simpele onwrikbare eis van de VVD bekend en jaagt hij Wilders onmiddellijk in de gordijnen: ‘Och, als we met jullie de 3 procent niet halen, dat lukt het met andere partijen ook hoor.’

De CDA’ers sluiten zich aan: als Wilders niet verder wil praten zonder immaterialia, dan wij niet zonder hervormingen. Sterker: het CDA stapt op als niet over de hervorming van de woningmarkt onderhandeld kan worden. Bezuinigen oké, maar niet zonder hervormingen.

Rutte vindt het compromis: laten we dan om de beurt over Geert zijn immaterialia spreken en dan over Maximes hervormingen. Rutte heeft tevoren al tegen Verhagen gezegd: ‘We moeten Geert comfort geven.’ Verhagen, de door de wol geverfde onderhandelaar, haalt zijn wenkbrauwen op: ‘Ik dacht dat wij ook wel comfort verdienen.’

De eerste drie dagen schiet het niet op. Wilders stelt harde eisen over de bezuinigingen op de ontwikkelingshulp. Eerst eist hij 4 miljard euro. Dat betekent het einde van de Nederlandse hulp. Dan wordt het 2,8 miljard – nog steeds volstrekt onaanvaardbaar voor het CDA. ‘Ja maar, dit ís een hervorming’, zegt Wilders. De anderen lachen hem uit: ‘Geert, dat is gewoon een kale bezuiniging.’ De CDA’ers en VVD’ers proberen de aandacht te verleggen naar ‘De Plaat’: het lijstje waarop uiteindelijk het pakket aan maatregelen moet komen te staan. En dan vooral de bedragen waarmee het tekort wordt teruggedrongen.

In die eerste dagen bouwt zich een stuwmeer van onderdrukte emoties op. De vraag is: wie ontploft er als eerste? Het is premier Rutte. En de oorzaak is wat er uit Wilders’ mond komt. ‘De belangen van de bevolking interesseren me geen bal’, zegt Wilders, ‘ik ben uitsluitend geïnteresseerd in de belangen van mijn kiezers.’ Rutte verliest zijn zelfbeheersing. In zulke, bijna intieme situaties openbaart zich een voor buitenstaanders onbekende kant van de premier: hij wordt driftig, op het maniakale af. Rutte slaat met deuren, waardoor het hele Catshuis trilt. Er wordt geschorst. Daarop gaan de onderhandelaars van de PVV naar de Tuinkamer. Blok gaat de tierende Rutte achterna naar de Herenkamer en Verhagen en Buma gaan stoom afblazen in Eetkamer. Of ze gaan de tuin in. Roken.

20 MAART – BRINKMAN STAPT OP

Als de buitenboordmotor van de PVV, Hero Brinkman, uit de fractie stapt, verandert de houding van Wilders radicaal. ‘De kluts kwijt’, zegt een onderhandelaar. Eerst opereerde hij nog tamelijk autonoom, met Agema als stoorzender – in de ogen van de vier andere onderhandelaars. Na het vertrek van Brinkman zegt Wilders nergens nog ja of nee op. De anderen denken na een dag formidabele sprongen voorwaarts te hebben gezet, maar Wilders helpt ze de volgende dag weer uit de droom. ‘Ik kan dit niet aan mijn fractie verkopen’, ligt hem in de mond bestorven.

Op donderdag 22 maart ligt niettemin De Plaat op tafel. Wilders zegt dat hij tijd nodig heeft, zeker tot dinsdag 27 maart, om de bezuinigingsoperatie met zijn fractie te bespreken. De VVD- en CDA-teams weten niet beter dan dat Wilders’ wil wet is in de fractie. Geen probleem dus. Denken ze.

Dinsdag gaat Wilders eindelijk met de billen bloot. ‘Ik doe het niet’, zegt hij. Wilders schiet alle voorstellen één voor één van De Plaat. Hij ziet lijkbleek. Het ‘nee’ emotioneert hem zichtbaar. Rutte, Blok, Verhagen en Buma zijn perplex. ‘Dit is terugonderhandelen, Geert’, zeggen ze – Haags jargon voor terugkomen van toezeggingen. Vooral van de kernafspraak: de heilige 3 procent.

‘Ik heb niks met Europa te maken’, zegt Wilders terwijl hij aanstalten maakt op te stappen. ‘Die 3 procent kan wat mij betreft 4 procent zijn.’ Woedend is Rutte nu. ‘Afspraak is afspraak Geert’, weet hij nog uit te brengen. Als je het hierop laat klappen, zo dreigt de VVD-leider zijn gedoogpartner, dan, dan… dan zal de hele VVD-verkiezingscampagne gericht zijn op het tot nul decimeren van de PVV.

‘Het is voorbij’, concluderen de VVD- en CDA-onderhandelaars als Wilders en Agema zijn vertrokken. ‘We krijgen verkiezingen.’ Blok biedt Rutte aan de ministersploeg te informeren. De volgende ochtend, woensdag om 9 uur, informeert ook Verhagen zijn collega-bewindslieden van CDA en enkele Kamerleden: ‘Bereid je voor op verkiezingen.’ Hij schrijft een persbericht om er zijn afschuw over uit te spreken. Het enige dat ontbreekt, is de finale muisklik om het de wereld in te slingeren. Dat zal over een uurtje wel nodig zijn, als de onderhandelingen worden afgebroken.

28 MAART – ‘MOEILIJKE FASE’

Op woensdagochtend besluit Rutte tot De Biechtstoel. Rutte vraagt één op één aan alle deelnemers: wat nu? Wie niet aan de beurt is, kijkt in een andere kamer naar een sketch van De Wereld Draait Door waarin Verhagen en Rutte een blonde kuif de mantel uitvegen. Het blijkt de werkster. ‘Zo gaan we het morgen doen’, zeggen de twee, elkaar moed insprekend. De echte hoofdrolspelers liggen dubbel van het lachen.

Na Verhagen zit Wilders in de biechtstoel. De premier maakt excuses voor zijn verbale uithaal van de vorige avond. Dan zegt Rutte: ‘Geert, als je breekt, betekent dat op 27 juni verkiezingen. Is dat wat je wilt?’ Ofwel hij had zich dat niet gerealiseerd, ofwel hij schrikt van de snelle datum, maar Wilders wil er nog een nachtje over slapen. De anderen zijn verbijsterd. ‘We zouden toch verkiezingen krijgen?’

Als journalisten lucht krijgen van de ontwikkelingen, sturen de onderhandelaars een bericht naar buiten. Ze zitten in een ‘moeilijke fase’ – maar de echte moeilijke fase is dan al voorbij. Dan volgt de buitenscène. Wilders maakt een gebaar en de rest staat op. De analyse die door buitenstanders wordt gemaakt, is dat Wilders kennelijk de baas is. Maar in werkelijkheid tikt Wilders tegen zijn tanden en zegt: ‘Kom, ik moet naar de tandarts.’ Die ochtend heeft hij zijn voortand gebroken.

Wilders kan om praktische redenen al niet breken, want dan had hij met een gat in zijn gebit de pers te woord moeten staan. ‘Och’, zegt Verhagen, ‘dan had je toch kunnen zeggen dat wij hem eruit hebben geslagen?’

Op donderdag heeft hij zijn knopen geteld. ‘Ik zie nu in dat wij hier zitten voor een belang dat ons overstijgt, voor het Nederlandse belang. Bovendien: anders komt links aan de macht en wordt het nog erger. Dus wat mij betreft kunnen we verder.’ Wel onder voorwaarden. De verregaande hervorming van de woningmarkt zoals door het CDA ingebracht, neemt hij weliswaar volledig over. Maar in ruil moet de hervorming van de WW en het ontslagrecht van tafel. Wilders stemt in met een vervroeging van de pensioenleeftijd naar 66 jaar: vanaf 2015.

‘En het pakket moet SGP-proof zijn’, zegt Wilders. Hij durft niet op de steun van minigedoogpartner Brinkman te rekenen. Dan volgt een ‘maar’ uit Wilders’ mond. Ik stap alsnog op, dreigt de PVV-leider, als jullie lekken dat ik voor jullie heb gebogen. ‘Als ook maar één krant dat schrijft, ben ik weg.’

De VVD- en CDA-onderhandelaars zijn ervan overtuigd dat nu deze aanvankelijk onneembare horde is genomen, het snel zal gaan. Ze worden teleurgesteld. Blok steunt enerzijds de PVV in bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking en immigratie, anderzijds het CDA bij hervormingen die Wilders tegenhoudt.

Eindeloos traag als een loopgravenoorlog zijn de onderhandelingen vanaf de bijnabreuk. Vooral over de zorg. En vooral door de meewarig bekeken Fleur Agema. Rutte, Blok, Verhagen en Buma proberen met haar te onderhandelen op basis van cijfers die zijn doorgerekend door alle denkbare rekenmeesters binnen en buiten het kabinet. Maar Agema zegt bij elk cijfer: dat is niet zo, dat klopt niet. Zonder argumenten. De mannen aan tafel worden gek van ‘dat mens’ en besluiten haar dan maar zoveel mogelijk te negeren. Ze denken dan nog: Geert heeft Agema niet in de hand. Uiteindelijk zullen ze concluderen: Geert heeft zichzelf niet meer in de hand. Het is de enige verklaring die ze voor zijn breuk hebben.

Op 10 april is De Plaat definitief klaar. Minister van Financiën De Jager is euforisch: hiermee zijn alle rode vlaggen van Brussel weg, juicht hij. De onderhandelaars zijn niet zo opgewonden. Ze moeten het nu eens worden over De Toelichting, de tekst die De Plaat moet vergezellen. Tien dagen lang, zin voor zin, woord voor woord, onderhandelen ze over hun uitleg van het zwaarste bezuinigingspakket ooit in Nederland voor één jaar bedacht.

Op 21 april besluiten ze in vrijetijdskleding een aparte, zaterdagse, sessie te beleggen. Even wat puntjes op de i van De Toelichting zetten. Misschien nog een beetje draaien aan wat knoppen zoals de tabaksaccijns om het koopkrachtplaatje dat het CPB heeft uitgerekend wat positief bij te stellen voor de laagste inkomens. Maar midden in een gesprek daarover, na zestien minuten praten, loopt Wilders weg, nadat hij zich, voor het eerst in zeven weken, heeft bekreund om het lot van de AOW’ers. Ruim drie uur later staat hij in de Tweede Kamer de pers te woord. Hij spreekt de zin uit die hij niet voor Verhagen wilde herhalen. ‘We kunnen er niet mee instemmen dat de AOW’ers de rekening moeten betalen van wat Brussel eist.’